Le choc de ce référendum, aux allures d’échec collectif pour tous les Européens convaincus, est énorme. Je ne voudrais pas me complaire dans la énième analyse politique, historique, financière ou économique de cette catastrophe annoncée. D’autres l’ont fait et le feront encore, bien mieux que moi. Mais les causes m’interpellent.

Je pense que les racines de ce tremblement de terre sont à rechercher surtout dans l’impossible dialogue entre les camps adverses. Les favorables au Brexit n’ont jamais vraiment dialogué avec les europhiles dans le Royaume Uni ... et force est de constater que ces derniers n’ont pas su les convaincre.

Pourquoi ? Parce que les arguments des uns et des autres se sont situés sur des registres diamétralement opposés, imperméables à tout échange réel d’opinions. Les premiers, convaincus par une certaine presse, dangereusement puissante, basée sur la xénophobie, la peur d’un avenir incertain, un patriotisme négatif et l’éternel phénomène de l’Europe assimilée à un bouc émissaire de tous les maux, se sont heurtés à des adversaires qui, face à leurs arguments, opposaient des considérations historiques, rationnelles, économiques et financières. La passion contre la sagesse. Le fossé s’est creusé et ce que l’on craignait est arrivé : la rhétorique de l’émotionnel démagogique l’a emporté sur l’éloquence de la rationalité, devenue stérile.

Mais les causes profondes sont aussi à rechercher dans ce qui peut être appelé une revanche des moins nantis sur les plus aisés. Les craintes des premiers, si elles nous apparaissent infondées, elles sont en revanche bien réelles. Et méritent réflexion.

Les conséquences seront certainement perceptibles à tous les niveaux, d’autant plus que les leaders idéologiques du Brexit n’ont apparemment aucun plan concret et sérieux pour gérer la suite de ce référendum qui a mis à nu les profondes cassures de ce Royaume-Uni, plus divisé que jamais par les clivages sociaux, économiques, idéologiques...et politiques.

Les deux tiers des jeunes ont voté pour rester dans l’UE. Ils doivent se sentir bien seules faces à la majorité des personnes âgées qui ont choisi le Brexit, les privant ainsi d’un avenir ouvert sur l’Europe. Encore un impossible dialogue, entre générations cette fois.

Les indéfectibles optimistes affirment que l’Europe sortira renforcée de cette épreuve. Rien n’est moins sûr... Aujourd’hui, Il ne s’agit pas de remettre en cause un résultat incontestable en entrant dans un débat philosophique entre démagogie et démocratie, car cette dernière reste certe souveraine.

Mais le malaise de nos amis et collègues britanniques europhiles est bien résumé par ce que le président de la section AIACE - UK m’a confié le jour même du résultat de ce référendum : « Je me sens comme un réfugié dans mon propre pays ». La tristesse de ses propos est à la mesure du désarroi qui en est la cause. Mais, n’en déplaise à Platon, la démocratie est notre seule voie. Elle a ses lois même si, parfois, leur respect exige un prix exorbitant. Dura lex, sed lex. Hélas.

Chroniek van een aangekondigde ramp of de onmogelijke dialoog

De schok van dit referendum, dat de omvang aanneemt van een collectieve mislukking voor alle overtuigde Europeanen, is enorm. Ik wil me niet wagen aan de zoveelste politieke, historische, financiële of economische analyse van deze aangekondigde ramp. Anderen hebben dit al gedaan en er zullen er nog meer volgen, die het beter doen dan waartoe ik in staat ben.

Maar deze kwesties laten mij niet onberoerd. Ik denk dat de diepere oorzaken van deze aardbeving vooral te vinden zijn in de onmogelijkheid van een dialoog tussen de vijandige kampen. De voorstanders van de Brexit hebben nooit een werkelijke dialoog gevoerd met de voorstanders van Europa in het Verenigd Koninkrijk... en men kan niet ontkennen dat laatstgenoemden hen niet hebben kunnen overtuigen.

Daarom? Omdat de argumenten van elk van beiden gebaseerd zijn geweest op volkomen tegengestelde standpunten waardoor elke werkelijke uitwisseling van meningen uitgesloten was. De eersten zijn, overtuigd door een zekere pers die over een onrustwekkend vermogen beschikt om het schrikbeeld op te roepen van vreemdelingenhaat, angst voor een onzekere toekomst, een negatief patriottisme en het eeuwenoude verschijnsel van een Europa dat als zondebok wordt beschouwd voor alles wat negatief is, zijn op tegenstanders gestoten die hun argumenten hebben beantwoord met historische, rationele, economische en financiële overwegingen. Emotie tegenover koel verstand. De kloof is steeds wijder geworden en wat gevreesd werd is ook uitgekomen: de retoriek van de demagogische passie heeft het gewonnen van de klare taal van de rationaliteit, die als steriel naar voren is gekomen.

Maar de diepe oorzaken zijn ook te zoeken in wat men de wraak van de minder gegoeden op de welgestelden kan noemen. De vrees van eerstgenoemden is, ook al komt deze ons ongegrond voor, in feite heel reëel. En zij verdient au sérieux te worden genomen. De gevolgen zijn zonder twijfel op elk niveau waarneembaar, te meer omdat de ideologische aanvoerders van de Brexit blijkbaar geen enkel concreet en serieus plan hebben om adequate maatregelen te nemen naar aanleiding van dit referendum, dat de diepe scheidslijnen van het Verenigd Koninkrijk heeft blootgelegd. Dit is nu meer dan ooit verdeeld door sociale, economische, ideologische... en politieke standpunten.

Twee derde van de jongeren hebben ervoor gekozen binnen de EU te blijven. Zij moeten zich zeer eenzaam voelen tegenover de meerderheid van de oudere personen die de Brexit hebben gekozen en hen dus een toekomst ontzegt die open staat voor Europa. Nog een onmogelijke dialoog, maar dan een tussen generaties.

De onverbeterlijke optimisten beweren dat Europa versterkt uit deze beproeving tevoorschijn zal komen. Niets is minder zeker... Het gaat nu niet aan een onbetwistbaar resultaat op losse schroeven te stellen door een filosofisch debat aan te gaan tussen demagogie en democratie, welke laatste ongetwijfeld de hoogste waarde blijft vertegenwoordigen.

Maar het ongenoegen van onze eurofiele Britse vrienden en collega's wordt goed verwoord in hetgeen de voorzitter van de afdeling AIACE-UK me de dag zelf van de uitkomst van dit referendum heeft toevertrouwd: "Ik voel me als een vluchteling in eigen land". Aan de droefheid van zijn ontboezeming kan men de ontreddering afmeten die er de oorzaak van is. Maar, met alle respect voor Plato, de democratie is de enige weg die voor ons openstaat. Zij heeft haar eiwetten, ook al vergt de naleving ervan een buitensporige prijs. Dura lex, sed lex. Helaas.